Szanowni Państwo, Dostojni Goście, Drodzy Koleżanki i Koledzy,
Członkowie Związku Nauczycielstwa Polskiego
Spotykamy się dziś, aby uczcić wyjątkowy jubileusz – 120-lecie Związku Nauczycielstwa Polskiego. To wydarzenie o ogromnym znaczeniu nie tylko dla nas, członków ZNP, ale dla całej społeczności oświatowej w Polsce. To 120 lat historii, w której splatają się losy nauczycieli i uczniów, szkoły i państwa, przeszłości i przyszłości naszego narodu.
Początki – walka o język i tożsamość
Gdy cofniemy się do początków XX wieku, zobaczymy Polskę podzieloną przez zaborców. W tych trudnych czasach rodzi się nasz Związek – z potrzeby serca, z poczucia odpowiedzialności, z odwagi. Nauczyciele tamtych lat walczyli nie o dodatki, nie o pensje, nie o warunki pracy – walczyli o coś znacznie ważniejszego. O prawo do nauczania dzieci w języku polskim.
ZNP rodziło się w trudnym, zaborczym świecie, w którym nauczyciel był nie tylko wychowawcą młodzieży, ale także strażnikiem kultury i pamięci narodowej. Polscy nauczyciele – często ryzykując własną wolnością – uczyli dzieci ojczystej mowy, historii, literatury. Dzięki ich determinacji i odwadze Polska przetrwała w sercach kolejnych pokoleń, a szkoła stała się miejscem budzenia ducha narodowego i obywatelskiego.
Nie możemy zapomnieć o tych pierwszych pokoleniach związkowców. To dzięki nim – wbrew zakazom i represjom – trwała nasza kultura, nasza tradycja, nasz język. To fundament, na którym przez kolejne dekady budowaliśmy wspólnotę nauczycielską.
Warto w tym miejscu wspomnieć pierwszego prezesa Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji i pierwszego Prezesa zjednoczonego Związku Nauczycielstwa Polskiego Stanisława Nowaka. Wizjonera i patriotę, który rozumiał, że walka o prawa nauczycieli jest jednocześnie walką o wolność i kulturę ojczystą.
Tutaj, w Nowym Targu, również bardzo wcześnie powstało ognisko związkowe bo zaledwie pół roku po strukturach Krakowskich w czerwcu 1906 roku. Jego pierwszym prezesem był Feliks Rutkowski, nauczyciel i pedagog, który całym sercem zaangażował się w rozwój szkoły i obronę prawa do nauczania w języku polskim.
To właśnie dzięki takim ludziom jak on – w mniejszych miejscowościach, na Podhalu i w całej Polsce – ruch nauczycielski mógł się umacniać i zyskiwać siłę.
Okres II Rzeczypospolitej – współtworzenie nowoczesnej szkoły
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku przed nauczycielami stanęło zupełnie inne zadanie. Trzeba było zbudować nowoczesną szkołę w młodym państwie, w którym panowała bieda, analfabetyzm, brakowało podręczników i sal lekcyjnych. To właśnie wtedy ZNP stał się silną organizacją ogólnokrajową, współtworzącą system edukacji i kształcącą kadry nauczycielskie.
Nie były to łatwe czasy, ale nauczyciele wiedzieli, że od nich zależy przyszłość odrodzonej Polski. To w szkołach II Rzeczypospolitej rodziły się pokolenia, które później walczyły o nasz kraj podczas II wojny światowej.
Okupacja – tajne nauczanie i bohaterstwo
Kiedy nadszedł rok 1939, szkoły zamilkły, ale nauczyciele nie. Wtedy objawiła się największa odwaga naszego środowiska – działalność w tajnym nauczaniu. ZNP przyjmuje konspiracyjny kryptonim Tajna Organizacja Nauczycielska i kontynuuje swoją misję. Ponad sto tysięcy dzieci i młodzieży korzystało z lekcji prowadzonych w prywatnych mieszkaniach, piwnicach, w ukryciu. Nauczyciele ryzykowali życie – i wielu z nim to życie straciło.
Tajne komplety to najpiękniejszy przykład tego, czym jest misja nauczyciela, czym jest misja Związku Nauczycielstwa Polskiego. To dowód, że edukacja nie jest luksusem, lecz koniecznością. I że nauczyciel, nawet w najcięższych warunkach, pozostaje wierny swojej roli.
Powojnie – trudna droga w nowych warunkach
Po wojnie ZNP musiał odnaleźć się w trudnej rzeczywistości. Z jednej strony odbudowywano system edukacji ze zniszczeń wojennych, walczono z analfabetyzmem, poszerzano dostęp do szkół średnich i wyższych. Z drugiej – nauczyciele, podobnie jak cała Polska, żyli w warunkach ograniczonej wolności.
ZNP w tych czasach bronił praw pracowniczych, dbał o status nauczycieli, organizował doskonalenie zawodowe i rozwój kultury nauczycielskiej. Nie wszystko było łatwe, nie wszystko było jednoznaczne – ale jedno pozostało niezmienne: troska o nauczyciela i o edukację.
Teraźniejszość – wyzwania dzisiejszej szkoły
Dziś żyjemy w wolnej Polsce i możemy mówić otwarcie o wyzwaniach współczesnej edukacji. A tych wyzwań nie brakuje.
Po pierwsze – warunki pracy i wynagrodzenia. Nauczyciel nie może być zmuszany do wyboru pomiędzy pasją a godnym życiem. ZNP od lat upomina się o to, by nasza praca była doceniana nie tylko w słowach, ale i w czynach – w wynagrodzeniach, w stabilności zatrudnienia, w poszanowaniu zawodu.
Po drugie – zmiany społeczne i technologiczne. Żyjemy w świecie, w którym wiedza jest dostępna na wyciągnięcie ręki, a sztuczna inteligencja zmienia sposób pracy i życia. To wymaga od szkoły zupełnie nowego podejścia. Uczeń nie potrzebuje tylko faktów – potrzebuje umiejętności krytycznego myślenia, współpracy, empatii.
Po trzecie – rola szkoły jako miejsca wychowania do demokracji i odpowiedzialności obywatelskiej. Polska szkoła musi być miejscem, które nie tylko przygotowuje do egzaminów, ale także uczy, jak żyć razem, jak rozmawiać mimo różnic, jak szanować innych.
Przyszłość – jaka szkoła za 20, 30 lat?
Jubileusz 120-lecia zobowiązuje nas, by nie zatrzymywać się na wspomnieniach. Musimy pytać: jaka będzie szkoła przyszłości?
Marzymy o szkole, która:
· będzie nowoczesna, ale zakorzeniona w tradycji;
· będzie przyjazna uczniowi, dostrzegając jego talenty, pasje i potrzeby;
· będzie dobrze finansowana, aby nauczyciele mogli skupić się na pracy, a nie na walce o przetrwanie;
· będzie otwarta na świat, ale jednocześnie wierna wartościom wolności, solidarności i sprawiedliwości społecznej.
Chcemy, by ZNP nie tylko bronił naszych praw, ale też był miejscem, gdzie rodzą się wizje i projekty dla edukacji przyszłości. Abyśmy mogli powiedzieć: tak, to nauczyciele razem zdecydowali, jak ma wyglądać polska szkoła w XXI wieku.
Wyobrażamy sobie szkołę, która będzie bardziej elastyczna i dostosowana do indywidualnych potrzeb ucznia. Szkołę, która wykorzysta nowe technologie, ale nie zatraci człowieczeństwa. Szkołę, w której nauczyciel nie będzie tylko „przekaźnikiem” wiedzy, lecz przewodnikiem w świecie informacji, wartości i postaw.
Naszą rolą jest także budowanie solidarności nauczycielskiej – by nikt z nas nie czuł się samotny w swoich problemach, by każdy miał poczucie, że stoi za nim wspólnota. Chcemy, aby ZNP było organizacją, która nie tylko broni praw pracowniczych, ale także inspiruje do zmian, tworzy przestrzeń do rozmowy o przyszłości edukacji i podpowiada rozwiązania.
Zakończenie – wdzięczność i zobowiązanie
Drodzy Państwo, 120 lat to historia pełna poświęceń, trudnych decyzji, ale także zwycięstw i dumy. Dziś dziękujemy wszystkim pokoleniom nauczycieli, którzy tworzyli ten Związek. Dziękujemy tym, którzy uczyli wbrew zakazom, tym, którzy ginęli za nauczanie w języku polskim, tym, którzy prowadzili tajne komplety, tym, którzy po wojnie odbudowywali szkoły z ruin, i tym, którzy dziś codziennie stają przed tablicą – nieraz zmęczeni, nieraz zniechęceni, ale zawsze wierni swojemu powołaniu.
Jubileusz to nie tylko święto. To także zobowiązanie – by nadal być głosem nauczycieli, by bronić edukacji, by inspirować i wskazywać kierunki. Bo edukacja jest najważniejszą inwestycją w przyszłość – a nauczyciel to jej fundament.
Niech Związek Nauczycielstwa Polskiego pozostanie tak jak dotąd – wspólnotą odwagi, solidarności i mądrości. Niech nasze kolejne jubileusze będą świadectwem, że polska szkoła rozwija się, idzie naprzód, ale nie zapomina o swoich korzeniach, bo
EDUKACJA TO NASZA WSPÓLNA SPRAWA!
Dziękuję Państwu za uwagę.
Nowy Targ, 26 września 2025 r.
